Αντισταθείτε

Αντισταθείτε στις παράλογες συλλογικότητες. Αντισταθείτε στην νέα δήθεν «εθνική αντίσταση»

The Athens Review of Books, Editorial, τχ. 27ο - Μάρτιος 2012

Στο εξαιρετικό, και εν μέρει αυτοβιογραφικό, βιβλίο του νομπελίστα Έρικ Καντέλ Αναζητώντας τη μνήμη, όπου περιγράφεται η ιστορία της έρευνας της βιολογικής λειτουργίας της μνήμης, υπάρχει μια σκηνή από τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα, όταν ο αυστριακός λαός υποδέχεται τον Χίτλερ που εισέβαλε στην Αυστρία. Λίγες ημέρες μετά την εξίσου μαζική και παθιασμένη υποστήριξη της αυστριακής ανεξαρτησίας, 200.000 Βιεννέζοι συγκεντρώθηκαν στην Heldenplatz (Πλατεία Ηρώων) για να ακούσουν τον Χίτλερ στη μεγαλύτερη συγκέντρωση στην ιστορία της Βιέννης. Η μεταστροφή τους ήταν μια από τις πιο απότομες αλλαγές συλλογικής συμπεριφοράς στη σύγχρονη ιστορία. Όταν αναλύουμε τις συλλογικές στάσεις έχουμε πάντα την τάση να προσδίδουμε στις συλλογικότητες (εθνικές, θρησκευτικές, πολιτικές, ιδεολογικές, οικονομικές κ.ά.) μια ανθρωπομορφική φιγούρα και να προσπαθούμε να εξηγούμε τις συλλογικές πράξεις με όρους ατομικής ορθολογικής συμπεριφοράς.
Η τάση αυτή είναι τόσο παράλογη όσο παράλογες είναι πολλές φορές οι συλλογικές αντιδράσεις σε περιόδους μεγάλης κοινωνικής έντασης και συναισθηματικής φόρτισης. Με βάση τα διδάγματα της ψυχολογίας των μαζών, στα μαζικά δρώμενα αθροίζεται η ανοησία των συμμετεχόντων και όχι η υπάρχουσα σύνεσή τους.

Οι αρχαίοι Αθηναίοι το γνώριζαν αυτό από πρώτο χέρι και είχαν ματαίως διαμορφώσει ειδικούς κανόνες στην εκκλησία του Δήμου για να προστατευθούν από τον δικό τους ανεξέλεγκτο παραλογισμό, που τους είχε οδηγήσει, για παράδειγμα, στην καταδίκη σε θάνατο των στρατηγών τους μετά τη νικηφόρα ναυμαχία στις Αργινούσες. Ένα δεύτερο παράδειγμα είναι αυτό που μνημονεύει ο Θουκυδίδης, σχετικά με την αποστολή τριήρους στη Μυτιλήνη προκειμένου να ακυρωθεί η διαταγή που είχε δοθεί προηγουμένως σε άλλη τριήρη να εξολοθρευθούν οι άνδρες της νήσου.

Ο συλλογικός παραλογισμός είναι όντως άρρηκτα συνδεδεμένος με μαζικές καταστροφές. Τα ιστορικά παραδείγματα είναι πάμπολλα: το μαζικό πατριωτικό παραλήρημα στρατιωτών και λαού των δυτικών εθνών όταν ξεκινούσε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, η πιο παράλογη και αναίτια μαζική καταστροφή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η αντίστοιχη συμπεριφορά του γερμανικού λαού στις παραμονές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Στα καθ’ ημάς, η αποδοκιμασία του Ελευθερίου Βενιζέλου στις εκλογές του 1920. Ακόμα και στο οικονομικό πεδίο μαζικές καταστροφές, όπως η κρίση των στεγαστικών δανείων (subprime mortgages) στις Ηνωμένες Πολιτείες ή η ελληνική χρεοκοπία του 2010, έχουν τη βάση τους σε παράλογες συλλογικές συμπεριφορές των λεγόμενων αγορών, που αποδείχθηκαν σε οικονομικό επίπεδο τόσο παρανοϊκές, όσο και οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές του πλήθους στις συγκεντρώσεις της Νυρεμβέργης.

Άλλωστε μας έχει προειδοποιήσει εδώ και μισό αιώνα ο Ελίας Κανέτι (Μάζα και εξουσία) πως: «Το γεγονός ότι οι πόλεμοι μπορούν να διαρκούν τόσο πολύ, εξαρτάται από τη βαθύτερη παρόρμηση της μάζας να διατηρηθεί στην παρούσα κατάστασή της, να μη διαλυθεί, να παραμείνει μάζα. Αυτό το αίσθημα μερικές φορές είναι τόσο ισχυρό, ώστε οι άνθρωποι προτιμούν να καταστραφούν όλοι μαζί, παρά να αναγνωρίσουν την ήττα τους και να ζήσουν επομένως τη διάλυση της μάζας τους». Οι συλλογικές συμπεριφορές, όταν γίνουν μαζικές, διαμορφώνονται με βάση τους δικούς τους νόμους, που οι κοινωνικές επιστήμες παρά την ένδοξη και μακραίωνα ιστορία τους, από τον Αριστοτέλη και τον Ιμπν Χαλντούν, μέχρι τον Άνταμ Σμιθ, τον Μαρξ, τον Κέυνς, τον Βέμπερ και τον Φρίντμαν, δεν έχουν ακόμα επιτύχει να περιγράψουν επαρκώς ούτε έχουν επινοήσει κριτήρια και μέθοδο ώστε να μπορούν να προβλέπουν με ασφάλεια τα διάφορα είδη κοινωνικών συμπεριφορών, ιδίως σε περιόδους κρίσης.

Η ελληνική κοινωνία βρίσκεται σήμερα ακριβώς σε μια τέτοια στιγμή φόρτισης και μαζικού αποπροσανατολισμού. Οι σκοτεινές δυνάμεις του συλλογικού παραλογισμού αναδεύονται, ανέρχονται και αναδεικνύονται, ένα βήμα πριν μαζικοποιηθούν, με τρόπο θανάσιμα επικίνδυνο για τη συνοχή και το μέλλον της ελληνικής κοινωνίας. (Είναι αναγνωρίσιμες πια ακόμη και πολλές καταστάσεις σαν αυτές που μας έχει υποδείξει ο Βίλχελμ Ράιχ στην Μαζική ψυχολογία του φασισμού, αλλά επίσης πιο ακατανίκητη η έλξη και πιο γενικευμένη η γοητεία του ανορθολογισμού). Οι ακραίες τους πολιτικές εκφράσεις στη Δεξιά και στην Αριστερά κερδίζουν έδαφος, ενώ νομιμοποιείται η συνάντηση αριστερού και δεξιού εθνικολαϊκισμού. Κερδίζουν έδαφος οι νοσταλγοί του Στάλιν (που μεταμορφώνονται σε ριζοσπάστες εθνοκομμουνιστές), κερδίζουν έδαφος οι πυρομανείς και οι θαυμαστές του Τσάβες ή των εξουσιαστών της τέως KGB, κερδίζουν έδαφος skinheads που χαιρετούν ναζιστικά, μπαίνουν στα σαλόνια των τέως κομμάτων εξουσίας οι θαυμαστές του Λεπέν και οι τηλεπωλητές του εθνικισμού, φτιάχνουν e-κόμματα οι νέοι Παλαιολόγοι της συνωμοσιολογίας.

Ασφαλώς όλοι ετούτοι δεν επωάστηκαν τυχαίως. Μας οδήγησαν εδώ προπάντων η ασύστολη σπατάλη του δημόσιου χρήματος, το πελατειακό κράτος, η ανοχή στη διαφθορά και η προαγωγή κάθε είδους δημαγωγίας και ακρότητας από τη μεγάλη πλειονότητα των Μέσων Μαζικής «Ενημέρωσης». Και οι υπεύθυνοι είναι πάντα παρόντες προσπαθώντας να συσκοτίσουν τις ευθύνες τους και να διατηρήσουν τα υπολείμματα των καθημαγμένων επικρατειών τους.

Η προσπάθειά τους να διατηρήσουν τα προνόμια και την κυριαρχία τους, η ανικανότητά τους στη διαχείριση των πραγματικών προβλημάτων τώρα που τα εύκολα χρήματα που δανείζονταν από το μέλλον δεν υπάρχουν πια, η επιμονή τους στην προστασία των πελατών τους εις βάρος του κοινωνικού συνόλου, όλα αυτά τροφοδοτούν την οργή και πολλαπλασιάζουν τον θυμό του απλού πολίτη και παροξύνουν τους συλλογικούς παραλογισμούς.

Στο δυσοίωνο αυτό περιβάλλον ο μέσος πολίτης δεν διαβλέπει πουθενά υποφερτές λύσεις ή αυτονόητες επιλογές. Χωρίς ελπίδα, με τις οικονομικές και κοινωνικές του διεξόδους να περιορίζονται, με το επίπεδο ζωής του να κατακρημνίζεται, με την αυτοεκτίμησή του να ταπεινώνεται, είναι όλο και πιο εύκολο να καταφύγει σε πρωτόγονες ή και προπολιτικές αντιδράσεις. Όλο και πιο δύσκολα αντιστέκεται στους ρυθμούς των εμβατηρίων, στη λατρεία των ειδώλων και τη γοητεία συμβόλων των οποίων δεν κατανοεί την ιστορική καταγωγή. Όλο και πιο εύκολα καταφεύγει στις ολισθηρές ατραπούς των προκαταλήψεων και τις εύκολες λύσεις των εξωτερικών εχθρών που «επιβουλεύονται το έθνος».

Όταν η λογική εγκαταλείπεται, όταν η κρίση θολώνει, όταν ο ορθολογισμός υποχωρεί, η συλλογικότητα γίνεται παράλογη και αυτοκαταστροφική. Κυριαρχεί η ανοησία, η απρονοησία, η συναισθηματική εκτόνωση. Τα ελεύθερα πνεύματα εξορίζονται και απομονώνονται. Η ανεξάρτητη σκέψη δαιμονοποιείται και καταδιώκεται. Η κρίση από ευκαιρία αναγέννησης μετατρέπεται σε κατήφορο προς την άβυσσο της ακρότητας.

Σήμερα βρισκόμαστε σε ένα τέτοιο σταυροδρόμι. Η οικονομική αβεβαιότητα, η πολιτική ρευστότητα, οι ελλειμματικές και ανεύθυνες ηγεσίες οδηγούν την κοινή γνώμη όλο και περισσότερο προς παράλογες και αυτοκαταστροφικές συλλογικές εκφράσεις. Μόνο εμπόδιο στον δρόμο τους είναι όχι μόνο οι δυνάμεις του διαφωτισμού και του ορθολογισμού, αλλά ακόμη, ίσως περισσότερο τώρα, και αυτές της κοινής λογικής. Τόσο οι δυνάμεις της επιστήμης, της τέχνης και της διανόησης, όσο και εκείνες που ανακαλύπτει μέσα του ο απλός πολίτης καθώς προσπαθεί να βρει πραγματικές λύσεις στην καθημερινότητά του και καινούργιους δρόμους στις κοινωνικές και πολιτικές του αναζητήσεις. Σ’ αυτές ελπίζει και πιστεύει η ARB. Μ’ αυτές προσπαθούμε να διαλεχθούμε και να συντονιστούμε, αυτές προσπαθούμε να συναντήσουμε και να κινητοποιήσουμε.

 — The Athens Review of Books