Κρις Χάρμαν: "Λαϊκή ιστορία του κόσμου" - Ιστορία για να “πλάσουμε το μέλλον”

http://www.ergatiki.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=4102:i1010&Itemid=62•Το βιβλίο του Κρις Χάρμαν “Λαϊκή Ιστορία του κόσμου” επιτέλους κυκλοφορεί στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Τόπος. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα εκδοτικά γεγονότα της χρονιάς που διανύουμε. Λέμε επιτέλους, γιατί στην Εργατική Αλληλεγγύη 13 χρόνια τώρα, από το 1999 που πρωτοκυκλοφόρησε το βιβλίο στα αγγλικά, δεν έχουμε πάψει να καταφεύγουμε σε αυτό, και να το αξιοποιούμε (ασύστολα) σε κάθε ιστορικό άρθρο. Η ελληνική έκδοση είναι ευκαιρία να φτάσει η δουλειά του Χάρμαν σε ένα μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού αναγνωστικού κοινού. Πρόκειται για ένα βιβλίο που όπως λέει και ο υπότιτλός του επιδιώκει να συμπυκνώσει αλλά και να εξηγήσει την πορεία της ανθρωπότητας “από την εποχή του λίθου έως και τη νέα χιλιετία”.

Ο Χάρμαν, παρότι επισκέφτηκε πολλές φορές την Ελλάδα, δεν πρόλαβε να δει αυτό του το έργο δημοσιευμένο. Πέθανε το 2009, στο Κάιρο όπου συμμετείχε ως ομιλητής σε ένα σοσιαλιστικό συνέδριο.

Η “Λαϊκή ιστορία του κόσμου” δεν μπορεί να γίνει κατανοητή έξω από τη ζωή του ίδιου του Χάρμαν. Σε ολόκληρη τη ζωή του ήταν επαναστάτης σοσιαλιστής, μέλος των Διεθνών Σοσιαλιστών και του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος στη Βρετανία (SWP).

Έγραψε τα πρώτα του πολιτικά κείμενα ως φοιτητής στις αρχές της δεκαετίας του '60 και συνέχισε ασταμάτητα στη θεωρία και στη δράση μέσα στη φωτιά του Μάη του '68, της πορτογαλικής επανάστασης του '74-'76, στην υποχώρηση της δεκαετίας του '80, στον σεισμό που προκλήθηκε από την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, μέχρι την τρέχουσα οικονομική κρίση.

Η θεωρητική δουλειά του Χάρμαν ήταν πάντα συνυφασμένη με τα πρακτικά καθήκοντα που είχε μπροστά του το κίνημα στη Βρετανία αλλά και διεθνώς. Μπορεί να μοιάζει παράξενο, αλλά η ενασχόληση με την ιστορία, είχε για τον Χάρμαν ακριβώς αυτόν τον πρακτικό προσανατολισμό.

Κοινωνίες ισότητας

Για παράδειγμα, το πρώτο μέρος της “Λαϊκής Ιστορίας” είναι αφιερωμένο στις πρωτόγονες αταξικές, κομμουνιστικές κοινωνίες και στο πώς έγινε το πέρασμα από αυτές τις κοινωνίες ισότητας σε κοινωνίες χωρισμένες σε τάξεις που στηρίζονται στην εκμετάλλευση. Η ενασχόληση του Χάρμαν με αυτό το δύσκολο θέμα προέκυψε μέσα από τη συζήτηση που είχε ανοίξει στο κίνημα στα τέλη της δεκαετίας του '70 σχετικά με την καταγωγή της γυναικείας καταπίεσης. Η ανάγκη να απαντηθούν οι ιδέες που χρέωναν τη θέση της γυναίκας σε κάποια προαιώνια διαμάχη με τους άντρες και όχι στον τρόπο με τον οποίο αναδύθηκαν οι τάξεις οδήγησε το Χάρμαν σε αυτή τη δύσκολη δουλειά.

Όπως έγραφε ο ίδιος “Όταν πρωτοπροσπάθησα να υπερασπιστώ μια μαρξιστική αντίληψη για την εξέλιξη της κοινωνίας στις αρχές της δεκαετίας του '80, σήμανε ότι έπρεπε να κοσκινίσω καταλόγους επιστημονικών περιοδικών και βιβλιοθηκών για να εντοπίσω μελέτες ανθρώπων που συχνά δούλευαν χωρίς να γνωρίζει ο ένας τη δουλειά του άλλου”.

Αντίστοιχα, στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ο Χάρμαν ασχολήθηκε με τις ρίζες των ισλαμικών αυτοκρατοριών, μέσα από την ανάγκη να απαντηθεί η ισλαμοφοβική επίθεση σε βάρος των Μουσουλμάνων και ολόκληρη η φιλολογία περί “ανώτερων” και “κατώτερων” πολιτισμών. Ο Χάρμαν χρειάστηκε να γυρίσει πίσω στον 7ο αιώνα αλλά και στη συνεισφορά του Ισλάμ στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, για να στερήσει κάθε ψευτοεπιστημονική βάση από τους ρατσιστές.

Η δύναμη του έργου του Χάρμαν είναι ότι ενώ πίσω από κάθε σελίδα κρύβεται μια εντατική και εκτατική μελέτη, το αποτέλεσμα που έχει στα χέρια του ο αναγνώστης είναι απλό και κρυστάλλινο. Χωρίς απαρίθμηση αμέτρητων γεγονότων, αλλά αναδεικνύοντας εκείνες τις καμπές που μας κάνουν να καταλαβαίνουμε τι πραγματικά έγινε και γιατί.

Γιατί όμως το βιβλίο του Χάρμαν είναι το καλύτερο ώστε να καταλάβουμε “τι πραγματικά έγινε” και όχι κάποια άλλη από τις γενικές ιστορίες που κυκλοφορούν; Εδώ μπαίνει η σημασία της λέξης “Λαϊκή” που υπάρχει στον τίτλο. Ο Χάρμαν δεν είναι οπαδός της “Ιστορίας από τα Κάτω” που εστιάζει μόνο στα βάσανα και στις αντιλήψεις των απλών ανθρώπων σε αντιπαράθεση με το τι συμβαίνει στις κορυφές της κοινωνίας.

Αντίθετα θεωρεί τους ανθρώπους πρωταγωνιστές της ίδιας της ιστορίας τους και την ιστορία ως αποτέλεσμα της πάλης μεταξύ των τάξεων. Χρησιμοποιεί την παρατήρηση του Μαρξ ότι “οι άνθρωποι είναι οι δημιουργοί της ιστορίας, αλλά μέσα σε συνθήκες που δεν επέλεξαν οι ίδιοι”.

Το ερώτημα συνεπώς σε κάθε στιγμή, από τη σκοπιά των καταπιεσμένων, είναι διπλό: τι συνθήκες επικρατούν, τι ευκαιρίες υπάρχουν για την κοινωνική αλλαγή αλλά και τι μπορούμε εμείς να κάνουμε για να παρέμβουμε αποφασιστικά και να αλλάξουμε τα πράγματα; Εκεί είναι το κλειδί με το οποίο ο Χάρμαν καταφέρνει και ξεφορτώνει την ιστορία από το βάρος των ημερομηνιών και των ονομάτων.

Στην ιστορία συμβαίνουν άπειρα γεγονότα, σημαντικά και ασήμαντα. Εκείνα που μας ενδιαφέρουν είναι αυτά που θα βάραιναν θετικά ή αρνητικά πάνω μας αν βρισκόμασταν στη θέση αυτών που θέλουν να αλλάξουν τον κόσμο σε κάθε στιγμή. Οι συνθήκες και οι επιλογές που εμπόδισαν τον Σπάρτακο και τους άλλους σκλάβους να δημιουργήσουν άλλο κοινωνικό μοντέλο απέναντι στη δουλοκτησία. Οι συνθήκες και οι επιλογές που είχαν μπροστά τους οι εξεγερμένοι αγρότες στη Γερμανία του 16ου αιώνα, κι αντίστοιχα οι πρωταγωνιστές των επαναστάσεων του 1789, του 1848 και του 20ου αιώνα, τις οποίες ο Χάρμαν εξετάζει πιο αναλυτικά.

Ο Χάρμαν είναι οπαδός του “ιστορικού υλισμού”, της μεθόδου δηλαδή που πρότεινε ο Μαρξ για να εξετάζουμε την ιστορία. Δεν αντιλαμβάνεται όμως τον ιστορικό υλισμό ως τυφλοσούρτη που μπορεί να μας δίνει απαντήσεις χωρίς συγκεκριμένη ιστορική έρευνα. Την πραγματικότητα τη διαμόρφωσαν οι ίδιοι οι άνθρωποι με τη δράση τους, όχι κάποιοι “νόμοι της Ιστορίας”. Η ιστορική έρευνα είναι αυτή που μας βοηθάει να δούμε αν υπήρχε εναλλακτική λύση. Και πάλι, όχι για να γράψουμε πιθανές εναλλακτικές εκβάσεις της ιστορίας, αλλά για να είμαστε ακόμα πιο δυνατοί στις προκλήσεις που έχουμε μπροστά μας.

Μια σημαντική διαφορά στο έργο του Χάρμαν που προκύπτει μέσα από αυτήν την προσέγγιση είναι ότι αντιλαμβάνεται την ιστορία ως ιστορία της ανθρωπότητας. Όχι ως ιστορία εθνών, ούτε ως ιστορία πολιτισμών, πόσο μάλλον ως ιστορία “μεγάλων ανδρών”. Κόντρα σε αντιλήψεις περί διαφορετικών ιστοριών Δύσης και Ανατολής, ο Χάρμαν αντιλαμβάνεται την ιστορία της ανθρωπότητας ως μια ενιαία πορεία του ανθρώπινου είδους το οποίο στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει την επιβίωσή του, άλλαξε τη φύση και τον κόσμο γύρω του.

Όπως γράφει ο ίδιος σε ένα κείμενό του: “Ο Μαρξισμός είναι ενός είδους ανθρωπισμός. Είναι μια ερμηνεία για το πώς ένα συγκεκριμένο ζώο -ο χόμο σάπιενς- στην προσπάθεια του να μείνει όρθιο απέναντι στα χτυπήματα της φύσης, συνεργάστηκε με το υπόλοιπο είδος του, δημιουργώντας κοινωνίες, οι οποίες έφτασαν να κυριαρχούν πάνω στη ζωή όλου του είδους. Με αυτόν τον τρόπο, προκύπτουν διαφορετικές μορφές οικονομικών και κοινωνικών οργανώσεων, και από ένα σημείο της ιστορίας κι έπειτα, προκύπτουν τάξεις και κράτη.”

Διάσπαση

Ο Χάρμαν μάς πρόσφερε την πιο καθαρή ματιά πάνω στην ιστορία της ανθρωπότητας μέχρι τώρα, για να μας βοηθήσει στην προσπάθεια να απαλλάξουμε την ανθρωπότητα από την αυτοδιάσπαση σε κοινωνικές τάξεις, μια διάσπαση που προκαλεί το κυνήγι του κέρδους, τον παράλογο ανταγωνισμό και απειλεί να μας οδηγήσει όλους στην βαρβαρότητα.

Στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου διατυπώνει ανοιχτά ότι η οικοδόμηση ενός επαναστατικού κόμματος είναι η εγγύηση γι'αυτή την απελευθερωτική έξοδο:

“Δεν υπάρχει κανένας τρόπος να προβλέψουμε ποια θα είναι η έκβαση αυτών των μεγάλων συγκρούσεων. Η έκβαση δεν εξαρτάται μόνο από τη σύγκρουση αντικειμενικών ταξικών δυνάμεων, από την ανάπτυξη των τάξεων καθαυτών, αλλά επίσης από την έκταση στην οποία θα αναδυθεί εντός της διευρυμένης “οικουμενικής” εργατικής τάξης ένας πυρήνας ανθρώπων που κατανοούν πώς πρέπει να δώσουν τη μάχη και γνωρίζουν πώς να κερδίσουν τους συνανθρώπους τους σε αυτήν την κατανόηση.

Θα υπάρξουν ομάδες και κινήματα σε σκληρή αντιπαράθεση με τη μία ή την άλλη πλευρά του συστήματος. Η ίδια η βαρβαρότητα και ο παραλογισμός του συστήματος εγγυώνται ότι θα υπάρξουν τέτοια κινήματα στο μέλλον, όπως υπήρξαν στο παρελθόν.

Όμως η ιστορία του 20ου αιώνα δείχνει ότι αυτά τα στοιχεία μπορούν να είναι όντως αποτελεσματικά όταν αποκρυσταλλώνονται σε επαναστατικές οργανώσεις που αμφισβητούν το σύστημα σε όλες τις πτυχές του.

Η αστική τάξη χρειάστηκε μια τέτοια αποκρυστάλλωση με το Νέο Υποδειγματικό Στρατό τον 17ο αιώνα και με τη Λέσχη των Ιακωβίνων τον 18ο αιώνα. Η ρωσική εργατική τάξη τη χρειάστηκε με το μπολσεβίκικο κόμμα το 1917. Η μαζικά διευρυμένη παγκόσμια εργατική τάξη θα χρειαστεί μια τέτοια αποκρυστάλλωση ξανά και ξανά τον 21ο αιώνα, προκειμένου να μην αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα ως σύνολο την καταστροφή.

Η ανάγκη αυτή μπορεί να ικανοποιηθεί μόνο αν υπάρχουν άνθρωποι που αφοσιώνονται σε αυτό το καθήκον. Ο Ιρλανδός σοσιαλιστής Τζέιμς Κόνολι επισήμανε κάποτε: “Οι μόνοι αληθινοί προφήτες είναι εκείνοι που πλάθουν το μέλλον”. Η κατανόηση του παρελθόντος βοηθά. Γι' αυτόν τον λόγο έγραψα τούτο το βιβλίο”.