Ζούμε το τέλος της δυτικής ευημερίας
Ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος βάζει στο μικροσκόπιο το σήμερα και μιλάει για τις μεγάλες προσδοκίες που κατέληξαν τραγωδίες
«Τα μεγάλα προτάγματα, πολιτικά και επιστημονικά, εκείνα που περιβάλαμε με πολλές προσδοκίες, είδαμε να καταλήγουν σε τραγωδίες. Δεν μπορούμε να τα εγκαταλείψουμε, αλλά ταυτόχρονα φοβόμαστε και τις συνέπειές τους. Αυτή είναι η νέα πραγματικότητα με την οποία πρέπει να αναμετρηθούμε. Αυτή η στάση διαμορφώνει ιστορική συνείδηση». Ο ιστορικός Αντώνης Λιάκος κάθεται απέναντί μας, σε μια μονοκατοικία στα Εξάρχεια, έναν χώρο που σε κάνει να ξεχνάς ότι βρίσκεσαι στο πολύβουο αθηναϊκό κέντρο. Ηρεμη δύναμη εδώ και χρόνια στον χώρο της ιστοριογραφίας, με λόγο αναλυτικό, δραστικό, ο Αντ. Λιάκος, από τους Ελληνες ιστορικούς με επιρροή, μόλις εξέδωσε ένα ακόμα βιβλίο: «Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης» (εκδ. Πόλις), το οποίο βρίσκεται ήδη στη δεύτερη έκδοσή του Είναι το δεύτερο μέρος μιας τριλογίας που ξεκίνησε με το «Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;» και θα ολοκληρωθεί με ένα ακόμα, το οποίο θα αφορά «τον κανόνα της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας και τις αποκλίσεις του». «Και τα τρία (βιβλία) έχουν τον ίδιο στόχο», γράφει. «Την εξερεύνηση και την κατανόηση του τι σημαίνει σκέφτομαι ιστορικά, το πώς γράφουμε ιστορία, το ίδιο το φαινόμενο του ιστορείν».
Η ιστορία υποτίθεται ότι ασχολείται με το παρελθόν, όμως το «Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία», έστω και διαθλαστικά, μιλάει για πράγματα που μας απασχολούν σήμερα. Ο ιστορικός θέτει στο μικροσκόπιό του το ζήτημα της ιστορικής συνείδησης, έτσι όπως αυτή διαμορφώνεται - ή χάνεται, για κάποιους. Για τον Αντ. Λιάκο, όμως, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. «Εχουν ιστορική συνείδηση οι νέοι άνθρωποι, απλώς είναι διαφορετική από εκείνη των προ-διαδικτυακών γενεών», λέει.
Ποιος είναι
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1947. Είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ανήκει στην εκδοτική ομάδα του περιοδικού Ιστορείν. Το ερευνητικό και συγγραφικό του έργο αφορά τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία, την κοινωνική ιστορία και την ιστορία και θεωρία της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας. Τα τελευταία του βιβλία: «Πώς στοχάστηκαν το έθνος αυτοί που ήθελαν να αλλάξουν τον κόσμο;», «Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία;», «Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία. Οι μεταμορφώσεις της ιστορικής συνείδησης».
Η επανάκαμψη του φόβου, ως προς την κοινωνία
Κατά τον Αντ. Λιάκο, «η βάση δεδομένων, ως μοντέλο οργάνωσης της σύγχρονης γνώσης, και οι μηχανές αναζήτησης αντικατέστησαν την έννοια του “δένδρου της γνώσης”, δηλαδή την ιεραρχημένη και διαβαθμισμένη γνώση που διοχετευόταν από πάνω προς τα κάτω και χτιζόταν συστηματικά από τις ρίζες προς τα κλαδιά. Η ιστορική γνώση είναι περισσότερο χαώδης, αλλά και προσανατολισμένη προς τις ανάγκες του καθενός. Το Διαδίκτυο δεν είναι ακηδεμόνευτος χώρος, αλλά εισήγαγε αντισώματα και καταλύτες, δίνοντας στον καθένα μέσα για να κρίνει, να συγκρίνει, να εκφραστεί, να συνδυάσει, να δημιουργήσει.
Εμφανίστηκαν άπειρες και πολύ διαφορετικές κοινότητες ερμηνείας της ιστορίας και μνήμης. Η ιστορία έπαψε να συγκροτείται ως κεντρικό κείμενο, ως κανόνας, με κορυφώσεις, περιοδολογήσεις και σημαντικά γεγονότα. Μοιάζει περισσότερο, από πρώτη ματιά, με ένα αχανές πεδίο. Πεδίο όπου συμβαίνουν διαμάχες κυριαρχίας, αλλά όπου και περιπλανώνται νομαδικές φυλές χωρίς να συναντώνται. Από την άλλη μεριά, η πρόοδος είχε επιβάλει σε μια ολόκληρη εποχή, ένα σχήμα χρόνου συνεχούς και βαθμιαίας βελτίωσης, κάτι που έχει ανατραπεί, όχι μόνο από τις μεγάλες ρήξεις και καταστροφές του 20ού αιώνα, αλλά κυρίως από τον φόβο που πηγάζει μέσα από τις ίδιες αυτές τις προσδοκίες βελτίωσης. Αντικρίζουμε έμφοβοι το μέλλον, για τις συνέπειες των ίδιων μας των έργων».
Αγγίζουμε τα όρια
Ο Αντ. Λιάκος κάνει λόγο για «επανάκαμψη του φόβου». Γιατί συμβαίνει αυτό; «Η σύγχρονη ιστορική συνείδηση σχηματίζεται στη συνάντηση των συλλογικών εμπειριών με τις προσδοκίες», αποκρίνεται. «Στον βαθμό που οι προσδοκίες ξεπερνούσαν τις εμπειρίες, η μηχανή της προόδου βρισκόταν σε λειτουργία. Τώρα η σχέση αυτή έχει καταρρεύσει. Ο φόβος επίσης προέρχεται από την επικείμενη ή επαπειλούμενη διάβαση δύο ορίων. Του ορίου της “ανθρώπινης φύσης”, δηλαδή τη μεγάλη πορεία του δυνητικού μετασχηματισμού του ανθρώπινου σώματος και της νόησης, μέσω της τεχνολογίας, και του ορίου των δυνατοτήτων επιβίωσης ως προς το βιοκλιματικό περιβάλλον. Καθώς αγγίζουμε αυτά τα όρια είμαστε υποχρεωμένοι να δούμε διαφορετικά ολόκληρο το παρελθόν. Στην εποχή μας ο φόβος δεν είναι εξωτερικός, αλλά εσωτερικός ως προς την κοινωνία. Προέρχεται από εκείνο που επιδιώκουμε, από εκείνο που ελπίζουμε».
Εως το 1989 πολλοί πίστευαν ότι η Ιστορία θα «παρέδιδε ευτυχισμένα το πνεύμα» όπως γράφει ο Αντ. Λιάκος. Ομως, τελικώς, μας χτύπησε και πάλι την πόρτα. «Η έννοια του τέλους της ιστορίας ήταν εγγενής στην ουτοπική σκέψη· δεν την επινόησε ο Φουκουγιάμα. Εκείνο που ειπώθηκε μετά το ’89 ήταν ότι τώρα έφτασε αυτό το προσδοκώμενο τέλος της Ιστορίας. Ωστόσο, δεν το πραγματώνει ο κομμουνισμός, αλλά ο φιλελεύθερος καπιταλισμός. Η ευημερία θα απλωθεί, δεν θα χρειαζόμαστε πολιτικό ανταγωνισμό, μόνο τεχνοκρατική διαχείριση. Αρα θα λείψει η πρώτη ύλη για την ιστορία.
Ανατροπή
Η οικονομική κρίση τα ανέτρεψε όλα αυτά. Δεν πρόκειται για μετασεισμούς του ’89, όπως ενδεχομένως θα άρεσε σε όσους θεωρούν την Ελλάδα ως την «τελευταία σοβιετική χώρα» που επιτέλους αλλάζει και γίνεται φιλελεύθερη. Πρόκειται για το τέλος της δυτικής ευημερίας, η οποία συνδύασε για πολλά χρόνια οικονομική ανάπτυξη, κοινωνική φροντίδα και δημοκρατία. Τα νευραλγικά κέντρα της οικονομίας μετατοπίζονται προς την Ανατολή, όπου ακραίες ανισότητες, πολιτικός αυταρχισμός και οικονομική ανάπτυξη συγκροτούν όλα μαζί ένα σύστημα ως τον ανταγωνιστικό πόλο των δυτικών δημοκρατιών. Η παρούσα κρίση συγκροτεί ένα μεγάλο γεγονός. Αν ο Καντ έλεγε ότι η Γαλλική Επανάσταση είναι μεγάλο γεγονός γιατί μας αναγκάζει να σκεφτούμε διαφορετικά, έτσι και τώρα, δεν μπορούμε να σκεφτούμε ούτε τον κόσμο, ούτε την ιστορία του, χωρίς το γεγονός της κρίσης. Αλλά το «τέλος της ιστορίας» σήμαινε και κάτι άλλο: το τέλος του νοήματος της ιστορίας, όπως είχε προσδιοριστεί από τους φιλελεύθερους αλλά και τους μαρξιστές διανοητές έως τότε. Σήμερα ποιο νόημα μπορεί να αποδοθεί στην ιστορία»;
Οι ουτοπίες υπήρξαν εργαστήριο ιδεών
Ο Αντ. Λιάκος θεωρεί ότι χρειάζεται να «ανασυγκροτήσουμε το αξιακό μας σύμπαν. Οι ουτοπίες υπήρξαν ένα εργαστήρι επεξεργασίας ιδεών για το μέλλον και ριζώνουν σε μια μεγάλη ευρωπαϊκή παράδοση. Πολλές από τις αρχές και τις ιδέες με τις οποίες λειτουργούμε σήμερα, υπήρξαν κάποτε ουτοπικές συλλήψεις. Πώς θα ήταν ο κόσμος μας χωρίς αυτές; Το βασικό ερώτημα είναι πώς θέλουμε να είναι οι κοινωνίες μας στο μέλλον; Σε μια εποχή ρευστοποίησης της πραγματικότητας, ο ρεαλισμός δεν είναι πάντοτε δείγμα σύνεσης· μπορεί να αποδειχθεί φυλακή της σκέψης. Η ουτοπία μπορεί να μας αποκαλύψει σε σημαντικό βαθμό τις κρυμμένες δυναμικές πλευρές της σημερινής πραγματικότητας».
Χίμαιρα η εξυγίανση
Κατά τον Αντ. Λιάκο, το έθνος–κράτος δεν έχει πεθάνει, αλλά έχει μεταβληθεί. «Οι διεθνείς πολιτικές μέσω του έθνους–κράτους επιβάλλονται. Αλλά είναι χίμαιρα ότι κάθε χώρα μπορεί να λύσει τα δικά της προβλήματα. Πάρτε για παράδειγμα την οικονομική εξυγίανση. Βεβαίως, ανήκει στα εθνικά καθήκοντα. Αλλά ενδεχόμενη εκτίναξη των τιμών της ενέργειας, εξαιτίας λ.χ. της κρίσης με το Ιράν, θα σαρώσει τις θυσίες όπως το κύμα τα παιχνίδια στην άμμο. Αυτό είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα. Γι’ αυτό άλλωστε και η πρόταση αυτού του βιβλίου είναι: ας σκεφτούμε τα μεγάλα προβλήματα, ας ανοίξουμε τη σκέψη μας σ’ αυτά· συμβαίνουν μεγάλες αλλαγές στον κόσμο, αν δεν τις σκεφτούμε, αδυνατούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει στο σπίτι μας».
Εθνική αυτομαστίγωση
Ρωτάμε τον συγγραφέα αν υπό το φως της τρέχουσας κρίσης βλέπει κάποια ιδιαιτερότητα στις παθογένειες του ελληνικού κράτους σε σύγκριση με άλλα κράτη της Ευρώπης. «Η συζήτηση στην Ελλάδα για την κρίση έχει αυτοεγκλωβιστεί στην ανάλυση της ελληνικής “εξαίρεσης”. Ο κόσμος όμως είναι σύνολο εξαιρέσεων. Θα προτιμούσα να βλέπαμε την Ελλάδα ως παραδειγματική περίπτωση, όπου το παγκόσμιο συνυφαίνεται με το τοπικό, οπότε και η ανάλυσή μας θα ήταν πιο απαιτητική και όχι φαινομενολογική ή βασισμένη σε επαναλαμβανόμενα κλισέ. Θα ήταν παραγωγικότερο για τη σκέψη μας να μην μπερδεύουμε το προς απόδειξη με το επιχείρημα. Η εθνική αυτομαστίγωση είναι η άλλη όψη του εθνικού ναρκισσισμού».
Και το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης; «Πιστεύω πως χρειάζεται μια νέα ιδέα για την Ευρώπη. Οι συνθήκες, από τότε που δημιουργήθηκε, άλλαξαν ριζικά, προς όλες τις κατευθύνσεις. Γύρω από ποιες αξίες θα συγκροτηθεί η καινούργια ευρωπαϊκή κοινωνία και η ιδέα του Eυρωπαίου πολίτη; Θα περιέχει κοινωνικά δικαιώματα, ή η Ευρώπη, για λόγους ανταγωνισμού, θα προσομοιωθεί με τις χώρες των αναδυόμενων αγορών; Η Ευρώπη δεν είναι πλέον κυρίαρχη δύναμη στον κόσμο. Εχει όμως αναπτύξει ένα διακριτό κοινωνικό μοντέλο και ένα βαθύ αξιακό υπόβαθρο. Αυτό το παρελθόν τής δίνει δύναμη να έχει λόγο στη διαμόρφωση του κόσμου και αυτό οφείλει να ανανεώσει σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης. Η γραμμή άμυνας που πρότεινε, ήδη από το 1970, ο νεοφιλελευθερισμός οδήγησε σε καταστροφικές κρίσεις».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου