Ο φόβος είναι συναίσθημα πολύ ισχυρότερο της ελπίδας.

Η μεγάλη ελπίδα είναι να μετασχηματιστεί η διαμαρτυρία σε δημιουργικότητα

του Αντώνη Λιάκου *

Ο φόβος είναι συναίσθημα πολύ ισχυρότερο της ελπίδας. Οχι μόνο σήμερα. Η νευροϊστορία, που εξερευνά τη δημιουργία του ανθρώπινου είδους σε μεγάλο βάθος χρόνου, ισχυρίζεται πως ο φόβος έχει εγγραφεί στους νευρώνες μέσα από διαδοχικά, απρόβλεπτα και ανεξήγητα σοκ τρόμου. Από το κυρίαρχο αρσενικό ανθρωποειδές που τρομοκρατούσε περιοδικά την ομάδα για να εδραιώσει την κυριαρχία του ως τους μεσαιωνικούς ιππότες που έσπερναν τον τρόμο στους αγρότες αρπάζοντας, σκοτώνοντας, βιάζοντας και καίγοντας τα χωριά τους. Από τους εξαναγκασμούς σε θάνατο του πληθυσμού από λιμό ως τις οικονομικές κρίσεις που απαιτούν αίμα και θυσίες, πάνω στον φόβο βασίστηκε η δημιουργία των κοινωνικών ιεραρχιών, συμπυκνώθηκαν εξουσίες, δημιουργήθηκαν κράτη. Σοκ και δέος ονομάστηκε ο πόλεμος στο Ιράκ. Ο φόβος είναι συστατικό στοιχείο της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών, κυκλοφορεί μέσα στις φλέβες της Ιστορίας. Και το υπερθετικό του είναι η απελπισία. Η παντελής έλλειψη κάθε ελπίδας. Η συστροφή της οδύνης στον εαυτό της.

Η μόνη χαραμάδα εξόδου προς την ελπίδα είναι πόνος και βάσανα να αποκτήσουν νόημα. Γιατί αβάσταχτη είναι η οδύνη εκείνη που δεν καταλαβαίνουμε. Εκείνη που δεν έχει νόημα. Το μαρτύριο του Σίσυφου ήταν χειρότερο από εκείνο του Προμηθέα. Γιατί του Προμηθέα το μαρτύριο είχε νόημα: έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους, δηλαδή τη δυνατότητα δημιουργίας. Για να υπάρξει νόημα λοιπόν πρέπει να υπάρξει διανοητικό πλαίσιο. Το πλαίσιο αυτό, έχοντας ως κεντρικό του σημείο τη Λύτρωση, ήταν αυτό που πρόσφερε ο Χριστιανισμός. Η συνάντηση με το κακό, η νίκη του κακού δεν μπορούσε να είναι οριστική. Τα βάσανα των ανθρώπων, τα τωρινά και τα μελλούμενα, είναι το αντίτιμο της σωτηρίας τους. Η χριστιανική διδασκαλία προσέφερε το ισχυρότερο αντίδοτο στον φόβο: το νόημα. Δηλαδή τη νοητική και ψυχική επεξεργασία η οποία τον ακύρωνε. Δεν ακύρωνε τον πόνο, του έδινε νόημα, και έτσι δημιουργούσε αντίδοτο στον φόβο. Ο φόβος παρέμενε ισχυρός για όσους ήταν εκτός πλαισίου. Για όσους δεν είχαν «φόβο Κυρίου».

Ο Διαφωτισμός ήταν μια γιγάντια επιχείρηση αποτίναξης του φόβου από τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, την ίδια εποχή βέβαια που οι λευκοί κυρίαρχοι έσπερναν τρόμο στις άλλες ηπείρους του πλανήτη. Η πρόοδος ήταν μια καινούργια έννοια σταδιακής βελτίωσης. Τα πράγματα πάνε από το καλό στο καλύτερο, ένα αόρατο χέρι τα οδηγεί, και αν φαίνονται αντιφατικά πολλές φορές, τελικά το καλό πάντα νικάει το κακό. Πολλές δεκαετίες πορεύτηκαν με την αισιοδοξία αυτή οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, έως ότου συνειδητοποίησαν, και συνειδητοποιούν σιγά-σιγά, ότι ο φόβος πια δεν έδρευε έξω, μακριά από την ελπίδα, αλλά μερικές φορές ήταν συνυφασμένος μαζί της. Αυτή η τρομερή συνειδητοποίηση ότι πηγή του φόβου είναι η ίδια η νεωτερικότητα, δημιούργησε μια τεράστια αμφιθυμία. Ελπίζουμε εκείνο που φοβόμαστε, ή φοβόμαστε εκείνο που ελπίζουμε.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

Η διατήρηση της υγείας και η επιμήκυνση της ζωής είναι από τις πιο παλιές, μύχιες και ισχυρές προσδοκίες, ατομικές και συλλογικές. Η επέμβαση στο ανθρώπινο γονιδίωμα, η δημιουργία κλώνων για μεταμοσχεύσεις, η σε προοπτική «βελτίωση» του ανθρώπινου είδους απελευθερωμένου από τον πόνο, η χειραφέτηση από τους περιορισμούς της βιολογίας, αποτελούν ταυτόχρονα και πηγή ελπίδας, και πηγή φόβου. Κι αν καταλήξει σε πολλά είδη ανθρώπων και υπερανθρώπων; Το όνειρο γίνεται εφιάλτης ενός μελλοντικού ανθρώπινου Jurassic Park. Αλλά δεν είναι κάτι μελλοντικό, ούτε κάτι που δεν μας ακουμπάει, καθώς εισερχόμαστε στην ιατρική τεχνοεπιστήμη σε κάποια φάση της ζωής μας, και χάνουμε το νήμα στους λαβυρίνθους μιας απίστευτης περιπέτειας, όπου κάθε ελπίδα μας βυθίζει πιο βαθιά στο υποφέρειν. Δεύτερο παράδειγμα: Αν όλοι οι άνθρωποι που κατοικούν στον πλανήτη συμμεριστούν έστω και στο ελάχιστο τον τρόπο ζωής όχι των πλουσίων, αλλά των μικρομεσαίων κατοίκων των δυτικών χωρών, ο πλανήτης θα πεθάνει, παρασύροντας μαζί του το ανθρώπινο είδος. Γιατί η ανθρωπότητα δεν «φιλοξενείται» πλέον πάνω στον πλανήτη, αλλά από τον καιρό που η μηχανή της προόδου μπήκε σε κίνηση μετατράπηκε σε μια γεωλογική δύναμη που συνδιαμορφώνει το βιοκλιματικό μέλλον της Γης. Τρίτο παράδειγμα, η σύγχρονη οικονομική κρίση: Αν αγνοήσουμε τη γνωστή στερεοτυπική σκέψη, θα αντιληφθούμε πως είμαστε παγιδευμένοι σε ένα σύστημα του οποίου η μεγέθυνση οδηγεί στη συρρίκνωση. Θα αντιληφθούμε πώς μια κοινωνία που ευαγγελιζόταν την ανάπτυξη, την αφθονία και την ευημερία δεν μπορεί να διατηρήσει ένα στοιχειώδες κράτος προνοίας. Θα καταλάβουμε πως η προσφερόμενη θεραπεία έχει τίμημα τη διεύρυνση των ανισοτήτων, που προκαλούν με τη σειρά τους νέες κρίσεις και νέες ανισότητες.

Δεν υπάρχει λοιπόν ελπίδα; Αν το αντίδοτο του φόβου είναι το νόημα, τότε εκεί που βρίσκεται η ελπίδα είναι στην αναζήτηση του νοήματος.

Δηλαδή σε μια μεγάλη διανοητική κινητοποίηση για να καταλάβουμε τι μας συμβαίνει. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την Ελλάδα. Το global υπάρχει στο local και η ιδιαιτερότητα αντικατοπτρίζει τον τρόπο που παγκόσμιες τάσεις αποκρυσταλλώνονται σε συγκεκριμένες συνθήκες. Βρισκόμαστε σε ένα καταπληκτικό παρατηρητήριο της μεγάλης κρίσης της νεωτερικότητας, όσο και αν βιώνεται οδυνηρά. Η μεγάλη ελπίδα είναι να μετατρέψουμε την κρίση σε κριτική. Σε διανοητική και έμπρακτη κριτική. Η ελπίδα βρίσκεται στο να μετατρέψουμε τη διαμαρτυρία σε δημιουργικότητα, σε μια δημιουργικότητα που θα κυκλοφορεί στο αίμα αυτής της κοινωνίας, αντίδοτο στις ενέσεις φόβου που τις προκαλούν κρίσεις πανικού κάθε λίγο και λιγάκι.

* Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι σκέψεις αυτές αναπτύσσονται εκτενέστερα στο πρόσφατο βιβλίο του «Αποκάλυψη, Ουτοπία και Ιστορία» (εκδόσεις Πόλις)