Οι συμπληγάδες της «ευρωπαϊκής προοπτικής»: σύγχρονες έννοιες με ρίζες στο παρελθόν

Ξεκλειδώνοντας κάποιες έννοιες και διερευνώντας την εποχή και τα ιστορικά συμφραζόμενα που τις γέννησαν, είναι πιο εύκολο να αντιληφθούμε τις ιδέες που αποτελούν το σύνθετο παρόν του εξουσιαστικού εφιάλτη που μας έχει κατακλείσει. Το κείμενο αποτελεί μια προσπάθεια, με σύντομο και όσο το δυνατόν απλό τρόπο, να αφαιρέσει τη μεταφυσική χροιά που απέκτησαν πολλές έννοιες, οι οποίες, ενώ σήμερα χρησιμοποιούνται κατά κόρον, δεν γίνονται αντιληπτές στην πληρότητά τους και συχνά παραποιούνται τεχνηέντως. Ιδέες που σχετίζονταν με την ομοσπονδιοποίηση υπήρχαν ήδη απ’ τον 17^ο αιώνα: μία ένωση ευρωπαϊκών κρατών, που θα εκπροσωπούνται από ένα ανώτατο χριστιανικό συμβούλιο ή μία διαρκή συνέλευση, που θα στηρίζεται στις αρχές της φιλελεύθερης οικονομίας και θα διασφαλίζει την «ελεύθερη» διακίνηση ανθρώπων και αγαθών.Άλλοι μιλούσαν για μια ευρωπαϊκή τάξη πραγμάτων, που θα διέθετε ισχυρή στρατιωτική δύναμη και θα στηριζόταν στην αρχή της πλειοψηφίας ή ένα διεθνές δικαστήριο. Η ευρωπαϊκή ομοσπονδία ενέπνευσε προφανώς και την αμερικανική, που γεννήθηκε στο λυκόφως του 18^ου αι. και στο λυκαυγές του 19ου.
Στον 19^ο αι. ανακύπτει η έννοια του κοσμοπολιτισμού, που υπήρξε μια αισθητική κατασκευή της ανερχόμενης οικονομικής δύναμης των αστών, αλλά μεταλαμπαδεύτηκε στους προκατόχους τους αριστοκράτες. Ακολουθεί ουσιαστικά τις αρχές του εκλεκτικισμού∙ δηλαδή αντλεί επιλεκτικά διάφορα πολιτιστικά στοιχεία από διαφορετικά έθνη, ώστε να κατασκευάσει μια ευρωπαϊκή συνείδηση. Ο πολίτης του έθνους γίνεται πολίτης του κόσμου. Ο κοσμοπολιτισμός, λοιπόν, τρέφει το «ευρωπαϊκό πνεύμα». Σε συνδυασμό με τον ρομαντισμό, που τρεφόταν εν μέρει από το «μεγαλείο» του παρελθόντος, ενδυναμώθηκε αυτή ακριβώς η ευρωπαϊκή ιδέα, καθώς συνδέθηκε με τη νοσταλγία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Από τα τέλη του 20^ου μέχρι σήμερα, ο σύγχρονος κοσμοπολιτισμός έκανε ακριβώς το ίδιο∙ τα ταξίδια για την γνώση του κόσμου, ακόμη και οι σπουδές σε άλλες χώρες τόνωσαν και ανανέωσαν την ταυτότητα του ευρωπαίου πολίτη. Θεωρήθηκε εκτός μόδας να είναι κανείς προσηλωμένος στα εθνικά όρια και να μην ζει τον ευρωπαϊκό κοσμοπολιτισμό με κάθε τρόπο, ο οποίος πια μοιάζει σαν η μόνη διέξοδος.
Μεταξύ 18^ου και 20^ου αιώνα καλλιεργήθηκε και η ιδέα της νεωτερικότητας, που εκφράζεται πολιτικά μέσα από την κυριαρχία λαϊκών μορφών εξουσίας και τη νομιμότητα στα πλαίσια των εθνικών κρατών.Οικονομικά στηρίζεται στην χρηματική συναλλαγή, η οποία βασίζεται στην παραγωγή και την κατανάλωση προϊόντων, την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και τη συσσώρευση κεφαλαίου. Σε κοινωνικό επίπεδο εξετάζει τα πάντα με βάση τις κοινωνικές τάξεις. Σε πολιτισμικό επίπεδο, κυριαρχεί η άνοδος της κοσμικής και υλιστικής αντίληψης του κόσμου, που ναι μεν επισκίασαν κατά τα φαινόμενα την θρησκευτική κοσμοαντίληψη, στην ουσία όμως λειτούργησαν αλληλοσυμπληρωματικά. Τρεις παράγοντες θεωρείται ότι συνέβαλαν στην εμφάνιση των νεωτερικών κοινωνιών: το έθνος-κράτος, η «βιομηχανική επανάσταση» και ο λεγόμενος Διαφωτισμός.
Από τον 19^ο αιώνα, όταν τα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη εμφανίζονται ως οι μόνοι δικαιούχοι της πολιτισμικής κληρονομιάς της Ευρώπης, δομούνται σταδιακά οι αφηγήσεις των εθνικών ιστοριών, υπό ένα ευρωπαϊκό φως. Έτσι, ο ευρωπαϊσμός δίνει μια άλλη χροιά στις εθνικές συνέχειες, που τεχνητά καλλιεργούνται από τότε και μετά. Αναδρομικά, ο ευρωπαϊσμός ενώνει τις εθνικές ιστορίες. Στηρίχθηκε στον μύθο της γεωγραφικής και ιστορικής συνέχειας της Ευρώπης, που υποτίθεται ότι αποτελεί αδιατάρακτη εξέλιξη του αρχαίου ελληνισμού, στον μύθο της διάκρισης απ’ το Ισλάμ, στην αντιμετώπιση της ανθρώπινης παρουσίας ως μιας διαδοχής ιστορικών φάσεων, που συγκροτούν την έννοια της προόδου με κορύφωση το ευρωπαϊκό πρότυπο, όπου όλοι οι υπόλοιποι πρέπει να φτάσουν. Φυσικά, αφού καλλιεργήθηκε αυτή η… ευρωπαϊκή ανωτερότητα, έπρεπε να επιβληθεί κιόλας, για να φωτιστούν οι απολίτιστοι. Έτσι, οι αποικιακοί πόλεμοι νομιμοποιήθηκαν και εξέθρεψαν την πεινασμένη κακομαθημένη γηραιά ήπειρο του πλανήτη. Οι ρίζες του ευρωπαϊκού δέντρου βουτούσαν βαθιά στα νερά του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και της χριστιανικής αυθεντίας.
Ο 19^ος αιώνας έφερε όμως και τον διεθνισμό, ως απάντηση στον ευρωπαϊσμό και τις συμφωνίες των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων. Ο όρος διεθνής, εμπεριείχε ριζοσπαστική σημασία. Οι διεθνιστές ασπάζονταν την ύπαρξη του έθνους[1], που κυριαρχούσε εκείνη την εποχή στον μετασχηματισμό του κόσμου και πίστευαν ότι οι δύο έννοιες θα μπορούσαν να συμβαδίσουν για ένα καλύτερο μέλλον. Το ερώτημα είναι∙ καλύτερο για ποιους; Τον διεθνισμό τον επικαλούνταν από τον Μαρξ και τον Μαντσίνι, μέχρι τους προτεστάντες ιεροκήρυκες, τους εμπόρους, τους δημοσιογράφους, τους επιστήμονες, τους νομικούς και τις μυστικές υπηρεσίες που οργάνωναν διεθνή συνέδρια για την πάταξη της τρομοκρατίας. Δεν παραβλέπουμε και την πρώτη και βραχύβια παραμονή των αναρχικών της εποχής στη Διεθνή, αντιτασσόμενοι όμως στο κράτος και την εξουσία. Ωστόσο, ο διεθνισμός ως στόχευση συνδέθηκε με την επιδίωξη της εξουσίας, είτε αριστερής είτε δεξιάς κοπής. Άλλωστε, η ίδια η λέξη διεθνής εμπεριέχει την έννοια του έθνους, την οποία αποδέχεται και αναγνωρίζει ως βάση, διατρέχοντάς την και όχι ξεπερνώντας την. Με την ίδια λογική, δεν είναι δυνατόν μια διυπουργική απόφαση να μην έχει ληφθεί από ένα υπουργικό συμβούλιο. Το εθνικό κράτος, λοιπόν, αποδείχθηκε χρήσιμο εργαλείο για κάθε είδους πολιτική ένωση.

Στον 20^ο αιώνα, εμφανίστηκαν τα θέλγητρα της παγκοσμιοποίησης, η οποία έγινε αντιληπτή ως διαδικασία και ως φαινόμενο και όχι ως παγιωμένη κατάσταση∙ συνδέθηκε με την αντίληψη της κοινωνίας ως ολοποιημένης οντότητας. Επιδιώκει την παγκόσμια κοινωνία, κατανοώντας κάθε πτυχή του τόπου και του χρόνου ως μέρος μιας γνώσης της ανθρωπότητας. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι στοχεύει στην κατάργηση των κρατών και κάθε εξουσίας. Κάθε άλλο∙ μέσα από τις «νέες τεχνολογίες», που έκαναν τον πλανήτη ένα «παγκόσμιο χωριό», όπου η πληροφορία ρέει άφθονη, προωθεί την παγκοσμιοποίηση των αγορών, μέσα από την ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών στην παραγωγή και την ευελιξία σε όλα τα επίπεδα. Οι πολυεθνικές επιχειρήσεις απευθύνουν τις υπηρεσίες και τα προϊόντα τους σ’ όλο τον κόσμο, δημιουργώντας μια νέα ιεραρχία και γραφειοκρατία. Ανέδειξε μια νέα παγκόσμια ελίτ τεχνοκρατών, η οποία κρατάει στα χέρια της τη γνώση και την πληροφόρηση, παγκοσμιοποιώντας τις κοινωνικές σχέσεις, με στόχο την αποδόμηση τους. Ο χρόνος και ο χώρος σχετικοποιούνται και δημιουργείται ο κυβερνοχώρος. Βέβαια, η ασυμμετρία είναι δεδομένη, καθώς δεν αναπτύσσεται ομοιόμορφα ούτε σε γεωγραφικό επίπεδο ούτε σε πολιτισμικό, οικονομικό, κοινωνικό και τεχνολογικό παντού. Ωστόσο, η πειθαρχία και ο παγκόσμιος έλεγχος φαίνεται να εξελίσσονται ταχύτερα και πιο ομοιόμορφα.
Η παγκοσμιοποίηση, βεβαίως, ξεπέρασε τα όρια της Ευρώπης, όπως θα ταίριαζε στα χαρακτηριστικά της. Σε ομιλία του το 2000, ο Μπιλ Κλίντον είχε χαρακτηρίσει την παγκοσμιοποίηση ως την επανάσταση που γκρεμίζει φραγμούς και οικοδομεί νέα δίκτυα ανάμεσα σε έθνη και άτομα, σε οικονομίες και κουλτούρες. Η νέα «μόδα» δεν περιέγραφε απλώς μια νέα κατάσταση, αλλά δημιουργούσε και επέβαλλε το νέο κόσμο, βασιζόμενη στους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης και εξαναγκάζοντας όλο τον πλανήτη να τους δεχτεί, με όπλα το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, την Παγκόσμια Τράπεζα και άλλους ευαγείς υπερ-κρατικούς οργανισμούς, που συχνά αποδείχτηκαν ισχυρότεροι από τα μαχητικά αεροσκάφη και τους πυραύλους.
Η παγκόσμια κυριαρχία δεν θεμελιώθηκε σε μια νύχτα, αλλά ως ιδέα διέτρεξε την σύγχρονη ιστορία, προσπαθώντας να εφαρμόσει τα σκοτεινά της οράματά. Ο κάθε ένας μας γεύεται τους πικρούς καρπούς αυτών των ιδεολογημάτων, που δηλητηριάζουν την καθημερινότητά μας, όπου κι αν βρισκόμαστε. Ακόμη και τα πιο απομακρυσμένα μέρη του πλανήτη από τα κέντρα λήψης των αποφάσεων επηρεάζονται, είτε το θέλουν είτε όχι, χωρίς συχνά να γνωρίζουν τις βαθύτερες αιτίες. Η πολιτική αποφασίζει για εμάς χωρίς εμάς. Εμείς, όμως μπορούμε να επιλέγουμε και να δρούμε –ακόμη και τώρα– πέρα απ’ τα όρια που μας θέτει. Μόνο ως άνθρωποι αξίζει ν’ ατενίζουμε την ελευθερία, υψώνοντας το κεφάλι πάνω απ’ τα ψηλά κτίρια που στήνουν οι κυρίαρχοι, για να μας τρομάξουν. Εκεί φωλιάζει ο απέραντος ουρανός, που δεν είναι διεθνής ούτε παγκοσμιοποιημένος∙ εκεί γεννιέται ο ορίζοντας, που δεν είναι ούτε κοσμοπολίτικος ούτε νεωτερικός. Είναι η ίδια η φύση μας.

http://gregordergrieche.blogspot.gr/2014/06/blog-post_3396.html

Σχετικά βιβλία:

Σταμάτης Παντίδης & Γιώργος Κων. Πασιάς. Ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση- όψεις, θεωρήσεις, προβληματισμοί.

MarkMazower, Κυβερνώντας τον κόσμο, η ιστορία μιας ιδέας

[1]Το έθνος-εθνότητα προσδιοριζόταν από τους διεθνιστές του 19^ου αι. ως λαός, προλεταριάτο κτλ. Θεωρούσαν πως οι σκλάβοι τον τότε επικρατειών, θα απελευθερώνονταν με το να βρουν μια «ταυτότητα» ναι μεν πέρα από το έθνος (διεθνές προλεταριάτο), αλλά κατασκευασμένη με «υλικά» ίδιας κοπής και ουσίας.

http://anarchypress.wordpress.com/